Người Lý Sơn với “thần” biển cả

Lăng Chánh là nơi thờ cá ông Nam Hải hay thần Nam Hải theo cách gọi của ngư dân địa phương. Ảnh: Tiêu Dao

Cá Ông cứu người trong dặm dài biển cả

Đối với người dân Lý Sơn, biển là nguồn sống. Bởi vậy, đời sống văn hóa, tín ngưỡng của họ gắn liền với biển. Không chỉ có Lễ khao lề thế lính Hoàng Sa, ở đây còn có rất nhiều di sản văn hóa biển, đảo độc đáo. Dọc dài ven biển cả nước, ở các làng chài đều có lăng thờ cá Ông, nhưng không nơi nào có mật độ dày đặc như ở Lý Sơn. Cuộc sống nơi đầu sóng ngọn gió với nhiều hiểm nguy, vì thế, tục thờ cúng cá Ông đã ăn sâu trong tâm thức của người dân đất đảo, đặc biệt là với ngư dân.

Lão ngư Trương Văn Đông (xã An Vĩnh, huyện Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi) đã hơn 60 năm lang bạt trên những con sóng biển. Trong câu chuyện kể, ông Đông tiết lộ, chính ông từng được cá Ông cứu nạn khi gặp bão: “Hồi ấy, gặp bão lớn lắm, thuyền của tui không chèo được, mọi người phó mặc cho trời xem như chết rồi. Bỗng đâu Ông xuất hiện, cặp vào mạn thuyền, dìu thuyền ra khỏi bão đi về phía đất liền. Sau này, mỗi khi dân quê tui đi biển gặp bão tố bất ngờ, chỉ còn cách khấn Ông cứu mạng, nhờ vậy mà vững lòng tin. Có Ông còn dìu thuyền vào đến tận bờ, đuối sức mà lụy...”.

Ông Đông còn nhớ một năm đi biển đói, đến tháng 8 âm lịch rồi mà thuyền ra biển thường chỉ về không, chẳng đủ chi phí nên cả làng chài hoang mang lắm. Rồi một ngày, một Ông lụy bờ. Làng làm lễ táng lớn trong 3 ngày 3 đêm, lại đặt bài tế dài xin Ông độ trì cho làng qua kiếp nạn. Rồi năm ấy, làng chài của ông “thắng” lớn...

Một vị cao niên khác của làng thì tự hào: “Hơn ai hết, ngư dân chính là những người yêu biển, gắn bó với biển nhiều nhất. Ngư dân ở vùng biển đảo quê tui đã làm nên tục thờ cúng cá Ông”. Các ngư dân cao tuổi của Lý Sơn nhớ lại, tang lễ cá Ông thường rất lớn, có văn tế, có quan gia hàng huyện trở xuống áo dài khăn đóng đến lạy. Người đầu tiên phát hiện ra Ông lụy được đóng khăn sô chịu tang và thường có nhiều may mắn.

Còn đại lễ tế cá Ông hằng năm diễn ra vào mùa xuân cũng là lễ tế thần Nam Hải, lễ cầu ngư và bây giờ thì cũng là lễ ra quân đánh bắt xa bờ vụ chính trong năm (vụ cá nam). Bà con góp tiền, góp gạo, chính quyền xã đứng ra chủ trì, làm lễ tế ngay nghĩa địa cá Ông, rồi rước linh Ông ra cửa biển, nhúng lưới, cầu ngư để mong một năm làm ăn thắng lợi.

Lăng thờ cá Ông còn là nơi người dân tổ chức các nghi lễ cầu an, hầu thần... Đặc biệt, tại lăng Tân (xã đảo An Vĩnh - đảo Bé) hiện đang thờ cúng bộ xương cá Ông rất lớn. Theo các nhà nghiên cứu, đây là bộ xương cá Ông lớn nhất khu vực Đông Nam Á. Các bậc cao niên trên đảo cho biết, lăng Tân nguyên thủy được xây dựng khoảng năm 1840, bộ xương cá Ông thờ cúng ở đây cũng có niên đại từ đó. Trước khi ra quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa đánh bắt hải sản, ngư dân đều đến lăng cá Ông thắp hương, cầu mong cá Ông phù hộ cho phiên biển được bình an, tàu về tôm, cá đầy khoang.

Người Lý Sơn vẫn nhớ như in chuyện cá Ông cứu sống thuyền trưởng Nguyễn Công cùng 11 ngư dân ở xã An Vĩnh lạc giữa tâm bão số 9 năm 2009 trên vùng biển Hoàng Sa. Tàu chết máy, chao đảo trong tâm bão khiến các ngư dân hoảng sợ. Trong phút lâm nguy, cá Ông bất ngờ xuất hiện, ghé lưng làm điểm tựa cho tàu giữ được thăng bằng, tất cả cuối cùng đã vượt qua cơn bão, trở về an toàn. Sau khi đưa tàu về gần đảo Lý Sơn, dù lưng trầy xước chảy máu, cá Ông bơi lượn một vòng rồi quẫy đuôi quay ra biển.

Ngay cả ông Nguyễn Quốc Chinh, Chủ tịch Nghiệp đoàn nghề cá xã An Hải cùng nhiều thuyền viên cũng từng được cá Ông cứu mạng. Năm 1991, với vai trò thuyền trưởng, ông Chinh cùng 20 ngư dân đánh bắt ở gần vùng biển Hoàng Sa thì gặp bão. Tàu bị chìm, các ngư dân nằm trên lưng cá Ông trôi dạt nhiều ngày liền, vớt rong biển ăn cầm hơi, uống nước tiểu lẫn nhau sống sót qua ngày. Sau đó, các ngư dân này được tàu của ngư dân Sa Huỳnh kẹp sát, thả ghe thúng đón. Nhưng rồi tàu hết nhiên liệu, phải tháo giàn tre trên tàu làm buồm, lợi dụng sức gió để về lại đảo.

Những lăng mộ của thần Nam Hải

Nhiều năm trước, trên những mỏm cát dài nơi đầu sóng, có một nơi trước đây được mang tên “nghĩa trang cá Ông” với lòng thành kính của người dân xứ đảo này, được “quy hoạch” thành những lăng cá Ông. Cũng những nấm đất với bia mộ, quan tài bằng tre, mỗi năm được ngư dân một lần cúng giỗ, hương khói hết sức chu đáo. Những lăng cá Ông ở Lý Sơn còn được lưu giữ, thờ cúng hàng năm. Hơn ai hết, ngư dân chính là những người yêu biển, gắn bó với biển nhiều nhất.

Lão ngư Trương Văn Đông kể, mấy trăm năm qua, từ khi người dân xứ đảo định cư ở nơi này, thì lăng cá Ông cũng tọa lạc trên vùng cát trắng rộng rinh, giữa rừng dương vi vu trong gió, trong tiếng sóng triều rì rào từ mép biển vọng vào. Không ai biết ngôi mộ cá Ông đầu tiên ở đây được chôn cất từ lúc nào. Người ta chỉ biết qua những câu chuyện được truyền lại từ đời này sang đời khác mà vẫn không mai một, thất truyền. Cái tục lệ của ngư dân biển, sống nhờ biển và mang ơn biển được người dân ghi nhớ trong tâm khảm qua việc thờ Ông. Loài cá to lớn của đại dương nhưng mang một sức mạnh huyền bí lạ kỳ.

Ông Đông kể: “Từ hồi tui còn nhỏ đã thấy có lăng các Ngài rồi. Các Ngài linh lắm! Khi sống là thần cứu nạn tàu thuyền giữa biển nguy nan, khi lụy về đây thành thần phù hộ dân làng chài mạnh tay, tinh mắt rượt theo đúng luồng tôm cá, ra khơi trở về tôm cá đầy khoang...”. Và rồi, từ những ngôi mộ ấy đã được dân làng lập thành những chiếc lăng nhỏ để thờ cá Ông.

Đối với tâm linh của các ngư dân, cá Ông là một vị thần của Biển Đông được nhân dân sùng bái, chính là mảnh pháp y (áo choàng sau) của Quan Thế Âm (hay Nam Hải Bồ Tát) quăng xuống biển để cứu giúp cư dân vùng biển trong cơn giông tố giữa biển khơi. Vì thế, tục thờ cúng cá Ông đã ra đời nhằm cầu an cho các ngư thuyền ra khơi và mong được mẻ cá lớn. Tục này thời các chúa Nguyễn đã thành lệ.

Theo lệ, dân chài ai phát hiện được cá voi mắc cạn, thì có bổn phận chôn cất và để tang Ông như để tang chính cha mẹ mình. Xác cá Ông được đem tắm bằng rượu rồi liệm bằng vải đỏ. Dân làng còn lấy giấy đỏ đắp vào miệng cá thấm lấy nước dãi, xong đem phơi khô rồi đốt thành tro để chữa bệnh suyễn. Xác cá được mai táng trong đụn cát gần biển. Người phát hiện ra cá voi mắc cạn thì được nhân dân tôn sùng và dưới triều nhà Nguyễn còn được miễn sưu dịch 3 năm.

Cũng như bao thăng trầm sóng gió biển khơi, những lăng thờ cá Ông nhiều nơi khác cũng nằm trong vòng xoáy của bể đời. Nhưng may mắn thay, người Lý Sơn vẫn còn một niềm tin với biển cả, với thần Nam Hải. Hầu hết các lăng thờ cá Ông trên đảo Lý Sơn đều được gìn giữ. Trong mỗi lăng đều thờ cúng rất nhiều bộ xương cá Ông. Ông Độ, một bậc cao niên cho biết, nét độc đáo trong thờ cúng cá Ông ở Lý Sơn là không chỉ ngư dân, mà cả cư dân sống dựa vào nông nghiệp hay buôn bán cũng đều thờ cúng cá Ông, xem cá Ông như một vị phúc thần, tiêu biểu là ở lăng Cồn Trong (xã An Vĩnh), lăng Đông Hải (xã An Hải)...

Ông Dương Hữu Nghĩa, Phó ban quản lý đình làng An Hải cho biết, trong hàng chục lăng thờ tự cá Ông ở Lý Sơn, lăng Tân (còn gọi là Sở Đại Dương) ở thôn Đông, xã An Vĩnh là nơi có nhiều bộ xương cá voi có niên đại hơn 200 năm và lớn nhất trên đảo Lý Sơn. Lăng Tân còn lưu giữ hai bộ xương cá voi khổng lồ, trong đó cá voi xám (ông Đại Dương) dài 21m, lúc còn sống nặng khoảng 72 tấn và cá voi lưng gù (ông Đức Ngư) dài 17m, nặng 55 tấn. Hiện, lăng Tân đã được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.

Huyện đảo Lý Sơn hiện là nơi lưu giữ xương cá voi vào loại nhiều nhất nước. Hàng chục lăng trên đảo đang thờ tự loài cá này theo nghi thức tín ngưỡng dân gian miền biển. Xâu chuỗi lại, có thể xem đây là bảo tàng xương cá voi độc đáo gắn liền với hành trình khai khẩn, xây dựng huyện đảo Lý Sơn từ hàng trăm năm qua.

Tiêu Dao